FESTIWAL THEMERSONÓW
Festiwal Themersonów powstał z chęci uhonorowania i przypomnienia twórczości – rodowitego płocczanina – Stefan Themerson oraz jego żony – Franciszki.
Znacie „Dwóch ludzi z szafą” Romana Polańskiego? Wydaje się, że nie byłoby ich, gdyby wcześniej nie powstał „Żywot człowieka poczciwego” Stefana i Franciszki Themerson. Z kolei Maciej Wojtyszko przyznaje się w wywiadach, że gdyby nie „Pan Tom buduje dom” nie napisałby „Bromby”. Themersonowskie wpływy widać u Józefa Robakowskiego – prekursora sztuki medialnej. Przykładem bezpośredniej inspiracji może być praca Bruce’a Checefsky’ego, który zrekonstruował zaginiony film Franciszki i Stefana Themersonów „Apteka” z 1930 roku oraz „Kineformy” Andrzeja Pawłowskiego z 1957 roku oparte jedynie na istnieniu światła jako źródła medialnego. Można się nawet pokusić o stwierdzenie, że gdyby ktokolwiek chciał dziś wykładać historię wideoklipu musiałby zacząć od awangardowych filmów Franciszki i Stefana.
Słowem, nie ma w historii Płocka osobowości, tak ciekawej i inspirującej jak Stefan Themerson – artysty wymykającego się wszelkim klasyfikacjom, którego wielowątkowe dzieło oddziaływało i nadal oddziałuje na twórców na całym świecie.
Festiwal powstał po to, aby o tym przypominać.
31 stycznia Rada Miasta Płocka na mocy Uchwały 61/IV/2019 nadała Płockiemu Ośrodkowi Kultury i Sztuki imię Franciszki i Stefana Themersonów.
Franciszka i Stefan Themersonowie to wyjątkowe małżeństwo, nierozłączna para w życiu prywatnym i artystycznym. Chociaż obydwoje byli samodzielnymi artystami i odnosili indywidualne sukcesy – Franciszka jako malarka i scenografka, Stefan jako pisarz, filmowiec – to znakomicie się uzupełniali. Dużą część ich wspólnego życia wypełniła twórcza współpraca w wielu dziedzinach – począwszy od awangardowych filmów z lat trzydziestych, poprzez książki dla dzieci, po wydawnictwo Gaberocchus Press prowadzone przez nich w Londynie od 1948 do 1979 roku.
Tak o Stefanie Themersonie mówił Jerzy Bralczyk: Niezwykły człowiek. Nie urodziłem się w Płocku, ale mam wrażenie, że to jedna z najważniejszych postaci, jakie do tej pory przyszły na świat w tym mieście. Co więcej, według mnie Stefan Themerson jest jednym z największych polskich pisarzy. To postać bardzo kreatywna, w kilku dziedzinach wyprzedzająca swój czas.
Stefan Themerson – wybitny płocczanin, wszechstronny artysta, prawdziwy człowiek renesansu żyjący w XX-wiecznej Europie. Był prozaikiem, fizykiem, fotografikiem, twórcą awangardowych filmów, w końcu również autorem poezji semantycznej, powieściopisarzem i filozofem.
Urodził się w Płocku 25 stycznia 1910 r. w kamienicy przy ul. Grodzkiej 5. Był synem lekarza, literata i społecznika, Mieczysława Themersona. Zanim do Płocka trafiły pierwsze seryjnie produkowane radioodbiorniki, Stefan, wtedy uczeń płockiego Gimnazjum im. Władysława Jagiełły, skonstruował własne radio. W okresie gimnazjalnym rozpoczął też swoją przygodę z fotografią artystyczną.
Twórczość literacka ma swoje początki również w Płocku. W „Mazowsze Płockie i Kujawy” ukazały się jego wiersze i opowiadania. W 1928 roku (ma wówczas osiemnaście lat) publikuje w piśmie o zasięgu ogólnopolskim „Wiek XX” wizjonerski artykuł Możliwości radiowe.
W latach 1930-1937 realizował wraz z Franciszką filmy awangardowe poprzedzone eksperymentami w zakresie fotografii i filmu. Wspólnie założyli Spółdzielnię Filmową i wydawali pismo „f.a.” (film artystyczny). Powstał wtedy film „Europa” – ilustracja do słynnego poematu Anatola Sterna.
Później, już w Londynie, w którym zamieszkali po wojnie, powstały jeszcze dwa filmy: „Oko i ucho” i „Calling Mr Smith” (1943-1944).
W roku 1948 Themersonowie założyli niezależną oficynę wydawniczą Gaberbocchus Press, która za cel stawiała sobie publikowanie bestlookerów (termin stworzony w opozycji do bestsellerów) – książek o niezwykłej szacie graficznej i treściach bliskich wydawcom. Wydawnictwo pozostało w ich rękach do 1979 i działa w Amsterdamie pod nazwą Gaberbocchus/de Harmonie.
Wśród książek opublikowanych przez Themersonów znalazło się m.in. pierwsze angielskie wydanie „Króla Ubu” Alfreda Jarry, dzieła Raymonda Queneau, C.D. Grabbe, Pol-Divèsa, Camille Renault, Stevie Smitha, Kurta Schwittersa, Apollinaire’a, Bertranda Russella i Stefana Themersona, wiele z ilustracjami Franciszki, które tworzą z tekstami nierozerwalną całość. Przy Gaberbocchus Press działał Common Room – miejsce regularnych spotkań artystów, naukowców, intelektualistów, gdzie odbywały się odczyty, prezentacje utworów literackich, koncerty, wystawy, dyskusje.
Stefan Themerson oddawał się eksperymentom w zakresie typografii. Stworzył poezję semantyczną, stawiającą sobie za cel powrót do źródłowych znaczeń słów, co w efekcie doprowadziło do zastąpienia słów ich definicjami („Bayamus”, libretto opery semantycznej „Święty Franciszek i wilk z Gubbio albo kotlety świętego Franciszka”, „On semantic Poetry”).
Neon na budynku siedziby Płockiego Ośrodka Kultury i Sztuki im. Themersonów.
Fascynacji Themersonem nie kryli Bertrand Russell, Raymond Queneau, Kurt Schwitters i inni wielcy twórcy światowego formatu.
Szczególnie uznanie wzbudza twórczość literacka dla dorosłych. Stefan Themerson jest autorem tłumaczonych na wiele języków i ciągle wydawanych książek, napisał m.in. „Wyspę Hobsona”. „Wykład profesora MMa”, „Kardynała Pollatuo”, „Euklides był osłem” i „Toma Harrisa”.
Po wojnie Themerson kilka razy odwiedził Płock, a w nim przyjaciela ze szkolnych lat Kazimierza Askanasa.
Stefan Themerson zmarł w Londynie 6 września 1988 r., cztery miesiące po śmierci Franciszki.
W 2013 r. imieniem Themersonów nazwano jedną z płockich ulic, a od kilku lat Płocki Ośrodek Kultury i Sztuki organizuje Festiwal Themersonów poświęcony twórczości małżeństwa.
Spadkobierczyni Themersonów, Jasia Reichardt, przekazała do płockiego Muzeum Mazowieckiego wiele pamiątek po Stefanie, które czekają na stałą ekspozycję.
W grudniu 2014 r. znakomita część spuścizny po Themersonie trafiła do Biblioteki Narodowej w Warszawie.
Jasia Reichardt
Facebook: https://www.facebook.com/themerson/
